Οι πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων εβδομάδων μπορούν να καταγραφούν στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία ως οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν την .. Ευρώπη, ή καλύτερα το πολιτικό κατεστημένο της ευρωπαϊκής ηπείρου, που ακούει στο όνομα φιλελευθερισμός. Ας τοποθετήσουμε ένα μεγάλο ερωτηματικό στο τέλος της προηγούμενης πρότασης, δεδομένου ότι οι εξελίξεις είναι αυτές που θα την διαψεύσουν ή θα την επιβεβαιώσουν.
Πάρα, λοιπόν, την οποιαδήποτε πορεία των οικονομικών διαπραγματεύσεων και των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων της κυβέρνησης της αριστεράς, η ανάληψη της κοινοβουλευτικής εξουσίας από τον Σύριζα μπορεί να επαναφέρει στο προσκήνιο τη συζήτηση περί λαϊκισμού, εμπλουτισμένου αυτή τη φορά με ένα αριστερό πρόσημο. Διαπίστωση αρκετά προβληματική και αντιφατική καθώς ο όρος λαϊκισμός είναι ταυτισμένος με έννοιες όπως η δημαγωγία και η εξαπάτηση του λαϊκού σώματος. Ο λόγος , όμως, περί αριστερού λαϊκισμού ξεκινά από μια διαφορετική αφετηρία, σύμφωνα με τον πολιτικό θεωρητικό Ερνέστο Λακλάου, την οποία και θα προσπαθήσουμε να ενσωματώσουμε στη σημερινή πολιτική επικαιρότητα στην Ελλάδα.
Η ενσωμάτωση λαϊκίστικων πρακτικών και λαϊκίστικης ορολογίας από τα κόμματα της ευρωπαϊκής αριστεράς θα πρέπει να αναζητηθεί , αρχικά, στην κοινωνική δομή των χωρών της Ευρώπης ή καλύτερα στην ταξική δομή και την εξέλιξή της από τα μέσα του 20ου αιώνα και έπειτα. Για να εξηγήσουμε, λοιπόν , την ταύτιση της αριστεράς με την έννοια ενός αδιαίρετου λαϊκού σώματος, θα πρέπει να αποδεχτούμε, αρχικά, την απομάκρυνσή της από την εργατική τάξη. Πριν προλάβουμε να οδηγηθούμε σε παρανοήσεις σχετικά με αυτή τη θέση, είναι σημαντικό να συγκεντρωθούμε στην εξέλιξη του συστήματος παραγωγής στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, στο τέλος του 20ου αιώνα παρατηρείται μία έντονη τριτογενοποίηση του πλούτου. Με άλλα λόγια, η ευρωπαϊκή οικονομία βασίζεται σχεδόν κατά αποκλειστικότητα στον τομέα των υπηρεσιών. Η εξέλιξη αυτή στο επίπεδο της παραγωγής επηρεάζει, όπως είναι φυσικό, την εργατική τάξη του αστικού ευρωπαϊκού τοπίου. Παρατηρείται, λοιπόν, αυτή την περίοδο μία έντονη αποπρολεταριοποίηση της εργατικής τάξης , η οποία φαίνεται να αποκτά πιο ρευστά χαρακτηριστικά, καθώς απορροφάται από την αστικοποίηση των μέσων παραγωγής. Το προλεταριάτο, λοιπόν, η τάξη των μη προνομιούχων, αποκτά νέα μορφή, χωρίς πολιτικά/ ταξικά χαρακτηριστικά, με ρευστό προσανατολισμό είτε προς τα δεξιά είτε προς τα αριστερά.
Οι εξελίξεις αυτές στην κοινωνική δομή είναι εκείνες που καθιστούν αναχρονιστικές τις επικλήσεις των αριστερών κομμάτων προς το προλεταριάτο και οδηγούν την ευρωπαϊκή αριστερά στην αντικατάσταση του με την πολυδιάστατη έννοια του λαού. Με αυτόν τον τρόπο δικαιολογεί ο Λακλάου την είσοδο του λαϊκίστικου λόγου στον αριστερό λόγο. Πιο συγκεκριμένα, ο Λακλάου προσπαθεί να αποβάλλει από την έννοια του λαϊκισμού τα αρνητικά χαρακτηριστικά και να τον παρουσιάσει ως μία ουδέτερη θεωρία που ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται είναι αυτός που καθορίζει το ρόλο του. Η έννοια του λαϊκισμού καθίσταται προοδευτική ή αντιδραστική βάση του περιεχομένου των αιτημάτων της και όχι της ίδιας της έννοιας αυτής καθαυτής.
Η βασική αρχή που διέπει, σύμφωνα με το Λακλάου, τη λαϊκίστικη λογική, αριστερή ή δεξιά, είναι η διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου ανάμεσα στους «προνομιούχους» και τους «μη προνομιούχους». Ο λαϊκισμός ,υποστηρίζει, είναι αυτός που απευθύνεται στους «μη προνομιούχους» και λόγω των αιτημάτων αυτών επιδιώκει την αλλαγή του υπάρχοντος κατεστημένου. Πάνω σε αυτό ένα «λαϊκιστικό κίνημα» μπορεί να οδηγήσει στη διεύρυνση της δημοκρατίας και να αντιπαρατεθεί τα φιλελεύθερα καθεστώτα.
Την ίδια άποψη φαίνεται να έχει και η κ. Chantal Mouffe, καθηγήτρια πολιτικής θεωρίας, που συμμετείχε το 1980 από κοινού με το Λακλάου στη συγγραφή του βιβλίου “ Hegemony and social strategy”. Η Mouffe θεωρεί πως ο αριστερός λαϊκισμός έχει θετικό πρόσημο. Έρχεται ως απάντηση στο δεξιό λαϊκισμό, θέτοντας ως αντίπαλο τις πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού και όχι τους μετανάστες. Ενώ, παράλληλα, πιστεύει ότι ένα αριστερός λαϊκισμός λαμβάνοντας υπόψη του τις πραγματικές ανησυχίες και ανάγκες της κοινωνίας μπορεί να αποβεί ένα παραγωγικό φαινόμενο.
Το παράδειγμα της Ελλάδας
Η πρακτική εφαρμογή της λαϊκίστικης θεωρίας των Laclau και Μouffe θα μπορούσαμε να πούμε ότι λαμβάνει χώρα τους τελευταίους μήνες στην Ελλάδα, όπου η διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου συνάδει με τη νέα διαιρετική τομή «μνημόνιο- αντιμνημόνιο». Έχουμε, επομένως, από τη μία τη συσπείρωση όλων των μνημονιακών δυνάμεων έναντι μίας αντιμνημονιακής πολιτικής, η οποία στηρίζει το λόγο της και τις κινήσεις της στα αιτήματα του λαϊκού σώματος, έστω και κατ΄επίφαση. Το φιλολαϊκό αυτό «στρατόπεδο» περιλαμβάνει ένα μεγάλο φάσμα κομμάτων, τόσο της αριστεράς όσο και της δεξιάς, φτάνοντας μέχρι και την άκρα δεξιά. Μπορούμε, λοιπόν, να δεχτούμε ότι όλα τα κόμματα που συμμετέχουν στο αντιμνημονιακό τόξο αναπαράγουν λαϊκίστικές πρακτικές, μόνο αν αποδεχτούμε την ερμηνεία του Λακλάου σχετικά με το λαϊκισμό. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό για το ελληνικό παράδειγμα; Σημαίνει πως η αριστερή λαϊκιστική πολιτική διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό από τη δημαγωγική πρακτική των δεξιών, ακροδεξιών κομμάτων. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι ουσιαστικά χρησιμοποιεί τα ίδια μέσα άλλα αποσκοπεί σε εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα. Αν δεχτούμε τη δημοκρατική εξήγηση του λαϊκισμού, τότε η χρήση του από την αριστερά αποσκοπεί ακριβώς σε αυτή την εξέλιξη, που αφορά την ενίσχυση της δημοκρατίας. Και η αριστερά είναι αυτή, που εκφράζει τα συμφέρονται των μη προνομιούχων τάξεων στην Ελλάδα.
Δεν είναι τυχαίο ότι, κυρίως, την προεκλογική περίοδο βιώναμε έναν καταιγισμό επιθέσεων τόσο από τα καθεστωτικά ΜΜΕ όσο και από τα μνημονιακά κόμματα που πατούσαν ακριβώς πάνω στο θέμα του λαϊκισμού. Αλλά και μετεκλογικά τα πρώην κυβερνώντα κόμματα μιλούσαν για χάσμα μεταξύ κυβέρνησης και ρεαλισμού, αναπτύσσοντας όλη την επιχειρηματολογία τους πάνω σε αυτήν ακριβώς την αντίθεση ρεαλισμού και εξυπηρέτησης των λαϊκών αιτημάτων.
Μπορούμε , επομένως, να καταλήξουμε στο ότι ο λαϊκισμός με αριστερό πρόσημο διαφέρει από τη δημαγωγία και είναι απαραίτητος για τη διάσωση της δημοκρατίας σήμερα; Είναι μία αντιμαχόμενη δύναμη έναντι των φιλελεύθερων πολιτικών; Είναι , φυσικά, πολύ δύσκολο να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά. Ο Peter Gay στο βιβλίο του « Το κόμμα της ανθρωπότητας» αναφέρει πως: « Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε αν ένας ρήτορας είναι ουτοπιστής, αγύρτης ή μεγάλος πολιτικός. Ο πρώτος χειρίζεται το ανέφικτο σαν να ήταν εφικτό, ο δεύτερος δημιουργεί την παραίσθηση ότι το ανέφικτο είναι εφικτό, ο τρίτος μετατρέπει το ανέφικτο σε εφικτό»
Αναμένουμε, λοιπόν, να δούμε αν όντως η θεωρία περί αριστεράς και λαϊκισμού μπορεί να σταθεί αντάξια μίας πραγματικότητας και πώς ο λαϊκισμός που αναπαράγει η αριστερά μπορεί όντως να ανατρέψει το κατεστημένο, πραγματοποιώντας το ανέφικτο σε εφικτό, μέσα από την προώθηση και την ειλικρινή διεκδίκηση των λαϊκών συμφερόντων.