Ο ρωσικός καθρέπτης έχει σπάσει…

Του Jose Ignacio Torreblanca

Την τελευταία δεκαετία, η δημοκρατική Ευρώπη κατασκεύασε μια εικόνα της Ρωσίας ως μια χώρα που βρίσκεται σε μια διαδικασία πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού που ήταν τόσο έντονη ώστε να είναι μη αναστρέψιμη. Η οικονομική εξέλιξη υποτίθεται ότι θα δημιουργούσε μια μεσαία τάξη στην οποία, όπως σε πολλές άλλες περιοχές της μετά τον Ψυχρό Πόλεμο Ευρώπη, τα άτομα θα ευδοκιμούν σε ένα περιβάλλον ελευθερίας, δικαιωμάτων και κοινής ευημερίας. Όπως και στις δημοκρατικές κοινωνίες, ο μηχανισμός του κράτους, τόσο πανταχού παρών στην ιστορία της Ρωσίας, θα έβλεπε το ρόλο του να περιορίζεται για χάρη των πολιτών, των επιχειρήσεων και των καταναλωτών, οι οποίοι τελικώς θα είναι οι κύριοι του μέλλοντός τους. Μερικοί έχουν ονειρευτεί ακόμη και ότι ένα στενό πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ της Ρωσίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα σήμαινε ότι η Μόσχα και οι Βρυξέλλες «θα μοιράζονται τα πάντα εκτός από τους θεσμούς», στην φόρμουλα που έγινε δημοφιλής το 2002 από τον τότε πρόεδρο της Κομισιόν, Romano Prodi.

Εκ των υστέρων, θα μπορούσε να φανεί ότι αυτή η ανάλυση συγχέει τα όνειρα με την πραγματικότητα. Αλλά στην πραγματικότητα, αυτή η πορεία των γεγονότων ήταν ιδιαίτερα πειστική. Ο πρόεδρος Dmitry Medvedev εμφανίστηκε αποφασισμένος να εκσυγχρονίσει τη χώρα, κάτι που περιελάμβανε την αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου από ένα που στηρίζεται στην εξόρυξη και στην εξαγωγή πρώτων υλών σε μια κοινωνία ανοιχτή στη γνώση και στην καινοτομία. Και φαινόταν ότι σχεδίαζε να το κάνει με τη βοήθεια των στρατηγικών εταίρων. Ως συνέπεια, η Γερμανία, με την απίστευτη ικανότητά της στις εξαγωγές και στις επενδύσεις, και η υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη, πρόθυμη να κάνει χώρο για τη Ρωσία σε θεσμικά όργανα όπως η G7, θα περιελάμβαναν σταδιακά τη Ρωσία στο πολυμερές πολιτικό και οικονομικό σύστημα.

Αν και πολλοί δεν το αντιλήφθηκαν εκείνη την περίοδο, αυτός ο ρωσικός καθρέπτης έσπασε τον Σεπτέμβριο του 2009, όταν ο Vladimir Putin, ο οποίος είχε ήδη συμπληρώσει δύο θητείες ως πρόεδρος, ανακοίνωσε την πρόθεσή του να είναι υποψήφιος για την προεδρία στις εκλογές του 2012. Ο ίδιος ο Mikhail Gorbachev, ο οποίος στο παρελθόν είχε επαινέσει τον Putin ως εκσυγχρονιστή, εξέφρασε δημοσίως την ανησυχία του για αυτή τη στροφή στη ρωσική πολιτική σκηνή και κάλεσε τον Putin να επανεξετάσει την απόφασή του. Προφητικά, ο Gorbachev προέβλεψε ότι η επανεκλογή του Putin θα βάθαινε το αδιέξοδο στο οποίο είχε πέσει η διαδικασία του οικονομικού εκσυγχρονισμού και θα σήμαινε την απώλεια πέντε κρίσιμων ετών. Ένα πορτραίτο που απεικονίζει τον Putin το 2025, γηραιότερο και με στρατιωτική στολή καλυμμένη με μετάλλια, εξαπλώθηκε σαν φωτιά στην μπλογκόσφαιρα και στα ρωσικά δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και κατέληξε εξώφυλλο στην Courrier International, με τον τίτλο «Back in the USSR». Ο Putin είχε την μορφή του Leonid Brezhnev, γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης μεταξύ 1964-1982, και ο οποίος ταυτίζεται έντονα με την στασιμότητα και την παράλυση που οδήγησε στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ.

Δεν χρειάστηκε να περάσουν πέντε χρόνια για να δούμε ότι οι ανησυχίες του Gorbachev ήταν βάσιμες. Η εκλογή του Putin το 2012 αμφισβητήθηκε σκληρά από τμήμα του ρωσικού πληθυσμού, το οποίο αν και μειονότητα, εκπροσωπούσε το «έμβρυο» της σύγχρονης και ανοιχτής Ρωσίας που όλοι ήλπιζαν να δουν. Έκτοτε, ο Putin έχει επιδοθεί προσωπικά στο να καταστρέψει αυτόν τον καθρέπτη και να μπλοκάρει κάθε προοπτική εκσυγχρονισμού. Αντί να ανοίξει την οικονομία και να ψάξει να δημιουργήσει μια ανεξάρτητη επιχειρηματική τάξη, έχει συγκεντρώσει την πολιτική, οικονομική εξουσία και αυτή των media στα χέρια μια μικρής ελίτ φίλων, συναδέλφων και πρώην συνεργατών στην KGB. Ακολουθώντας το κλαδικό έργο των Acemoglu και Robinson, «Why Nations Fail: The Origin of Power, Prosperity, and Poverty», η ρωσική περίπτωση ταιριάζει απόλυτα με το μοντέλο των «ελίτ εξόρυξης». Αυτές οι ελίτ μπλοκάρουν την πολιτική και οικονομική πρόοδο στη χώρα, προς όφελος μιας αιτίας που έχει όλο και λιγότερο να κάνει με την ιδεολογία αλλά περισσότερο και υποκινούμενο από προσωπικές ανησυχίες: στην τρέχουσα οικονομική δομή, γνωρίζουν ότι ο εκσυγχρονισμός της χώρας θα περιλαμβάνει την εκδίωξή τους.

Παρά το τι θα ήθελαν ορισμένοι Ρώσοι διανοητές και ιδεολόγοι να πιστεύουμε, αυτά τα πρώην στελέχη της KGB και οι διεφθαρμένοι ολιγάρχες δεν έχουν ασπαστεί την ορθόδοξη θρησκεία και τον ρωσικό εθνικισμό εξαιτίας μιας επιθυμίας να συμβιβαστούν με τα ανεξιχνίαστα μυστύρια της ρωσικής ψυχής και του πολιτισμού. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι η ιδεολογική χειραγώγηση για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Το καθεστώς του Putin, μέσω μιας άνευ προηγουμένου συγκέντρωσης οικονομικής εξουσίας και εξουσίας των media, έχει πετύχει ένα κατόρθωμα που θα θυμόμαστε για πάντα στην ιστορία του αυταρχισμού. Έχει πετύχει δημοκρατική και λαϊκή νομιμότητα –διότι ναι, ο Putin είναι πολύ δημοφιλής- για μια ολιγαρχία που οφείλει την ύπαρξή της στην επικάλυψη του έντονου πολιτικού αυταρχισμού, την ακραία κοινωνική ανισότητα και την υπερβολική συγκέντρωση του πλούτου.

Σταδιακά η Ρωσία έχει μετατραπεί σε ένα petrostate, μια κρατική οντότητα που όχι μόνο έχει στηρίξει την εξουσία της στις πρώτες ύλες, αλλά εξαιτίας αυτής της βάσης μπορεί να αγνοεί τις απαιτήσεις της κοινωνίας για πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό εκσυγχρονισμό. Η «κατάρα των πόρων» στη Ρωσία έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό υβρίδιο: κάτι στα μισά του δρόμου της Βενεζουέλας του Hugo Chavez, όπου τα έσοδα από το πετρέλαιο και το αέριο χρησιμοποιούνται για την δημιουργία της κοινωνικής στήριξης που χρειάζεται το καθεστώς για να διατηρήσει μια δημοκρατική πρόσοψη, και μια πετρελαϊκή μοναρχία που εδραιώνει την νομιμότητά της σε έναν εθνικισμό ριζωμένο στη θρησκεία, τον πολιτισμό και τις μυθικές ιστορικές μάχες. Ο Putin έχει έμμονη ιδέα με την ταυτότητα και την οικοδόμηση του κράτους, από την χειραγώγση των μέσων ενημέρωσης μέχρι την παρενόχληση ανεξάρτητων ομάδων στην κοινωνία και κοινωνικά κινήματα (συμπεριλαμβανομένων των ομοφυλοφίλων), μέσω της απόρριψης της ξένης επιρροής και των ξένων ιδεών και της εκ νέου δικαίωσης τόσο του τσαρισμού όσο και της σοβιετικής εποχής.

Ο πολιτικός επιστήμονας Ivan Krastev ισχυρίζεται ότι για να κατανοήσει κανείς τον Putin, πρέπει να κατανοήσει πώς σκέφτεται ένας πράκτορας της KGB. Η δουλειά ενός ανθρώπου της KGB, σε αντίθεση με αυτή ενός μέλους του στρατού ή του Κομμουνιστικού Κόμματος, δεν είναι να δημιουργεί δομές ιεραρχίας και να τις διατηρεί υπό έλεγχο, αλλά να διεισδύει και να συλλαμβάνει ενώ παράλληλα διατηρεί την εμφάνιση της φυσιολογικής λειτουργίας. Για να το πετύχει αυτό, πρέπει να κατανοήσει τα βασικά κίνητρα και τις φιλοδοξίες των ανθρώπων. Εδώ ο Putin έχει αποδείξει την ιδιοφυία του: εκείνοι που ήθελαν λεφτά, έχουν πληρωθεί καλά, και εκείνοι που λαχταρούσαν την ταυτότητα, έχουν ανακτήσει την χαμένη αυτοεκτίμησή τους. Αυτός ο παλιός πράκτορας της KGB ο οποίος ομολογεί ότι πάντα ήθελε να είναι μυστικός πράκτορας, έχει διεξάγει μια θαυμάσια επιχείρηση. Η Ρωσία έχει μετατραπεί σε διπλό πράκτορα, ο οποίος, ενώ φαίνεται να υπηρετεί τους Ρώσους, επιτρέπει σε αυτούς τους πρώην πράκτορες της KGB να διατηρούν την εξουσία και να ελέγχουν τον μηχανισμό του κράτους καθώς και τους οικονομικούς μοχλούς της και τα media.

Εάν η πρόβλεψη του Gorbachev μπορεί να επικριθεί για οτιδήποτε, είναι ότι το όραμά του είχε κάποιο κενό. Η διακυβέρνηση του ρωσικού κράτους από τον Putin δεν ήταν τόσο βαρετή όσο του Brezhnev. Όπως έχουμε δει τους τελευταίους μήνες, έχει προσπαθήσει να κατασκευάσει μια αλυτρωτική και ρεβιζιονιστική Ρωσία η οποία έχει δημιουργήσει τεράστιο πρόβλημα ασφάλειας στους Ευρωπαίους γείτονές της. Βλέπει τους γείτονές του ως υποτελείς που πρέπει να τους υποχρεώσει να συνεργαστούν στη δημιουργία μιας σφαίρας επιρροής που θα διασφαλίσει τη βιωσιμότητα μιας ανεξάρτητης Ρωσίας, διακριτής από τη Δύση. Για τον λόγο αυτό, ο Putin έχει συνδέσει την μοίρα της Ρωσίας με την Ουκρανία και τώρα δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά να χάσει το κεντρικό κομμάτι του ευρασιατικού project του. Ως εκ τούτου, έχει κολλήσει σε έναν δρόμο στον οποίο δεν μπορεί ούτε να προχωρήσει ούτε να υποχωρήσει. Εάν προχωρήσει μπροστά, θα μπει σε μια οικονομική αντιπαράθεση με τη Δύση η οποία θα εξασθενίσει το petrostate του, φτωχαίνοντας τους ολιγάρχες και βάζοντας «φωτιά» στην κοινή γνώμη. Εάν υποχωρήσει και εγκαταλείψει τα τσιράκια του στην Ανατολική Ουκρανία, θα δεχθεί κριτική για δειλία, και για το ότι πούλησε την ρωσική ψυχή και ταυτότητα με αντάλλαγμα λίγα νομίσματα. Θα κάνει αυτό που θα κάνει. Αλλά ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: ένας ηγέτης ο οποίος έχει χτίσει όλη του την πολιτική καριέρα στην επιθυμία να εκδικηθεί για τις ταπεινώσεις που υπέστη η Ρωσία, δεν θα επιτρέψει στον εαυτό του να ταπεινωθεί στο τέλος.

Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: http://www.ecfr.eu/content/entry/commentary_the_russian_mirror_has_broken317
ΠΗΓΗ: Capital.gr