Νέα Έκδοση Επιμέλεια: Η. Κολοβός
Μετάφραση: Η. Κολοβός, Μ. Σαρηγιάννης
Πρόλογος: Σπύρος Ι. Ασδραχάς
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ – ΔΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ – ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ι.Τ.Ε.
Στον παρόντα τόμο μεταφράζονται οθωμανικά ιστορικά τεκμήρια για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας, χρονολογούμενα μεταξύ του 15ου και του 17ου αιώνα. Οι πηγές ρίχνουν φως στην ιστορία του φρουρίου της Αγίας Μαύρας και των οικισμών που βρίσκονταν γύρω του κατά τους οθωμανικούς χρόνους, μας παρέχουν μια αναλυτική καταγραφή των χωριών της Λευκάδας και των δημογραφικών τους αναστημάτων, ενώ προσφέρουν επίσης έναν κατάλογο των οικογενειακών ονομάτων των Λευκαδίων ανά οικισμό από τα μέσα του 17ου αιώνα.
Η εκτενής εισαγωγή του βιβλίου τοποθετεί το φρούριο της Αγίας Μαύρας και τη Λευκάδα στο κέντρο της οθωμανικής μεθορίου στο Ιόνιο Πέλαγος, απέναντι από τα βενετικά νησιά. Ως τμήμα της ευρύτερης μεθορίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο, το Ιόνιο Πέλαγος, με βάση το παράδειγμα της Αγίας Μαύρας και της Λευκάδας, εξετάζεται ως στρατιωτική, πολιτική και δημοσιονομική ζώνη, αλλά και ως χώρος εμπορικών και πολιτισμικών ανταλλαγών.
ISBN-13: 978-960-524-391-3 | 17 X 24 εκ. | 512 σελ. | Λιανική τιμή: 20,00
Πρόλογος του Σπύρου Ι. Ασδραχά
I. ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
H σημασία των οθωμανικών πηγών για τη Λευκάδα είναι αυτονόητη. Ο κύριος συντελεστής της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας, ο Ηλίας Κολοβός, αναπτύσσει στην εισαγωγή του τόμου τον τρόπο με τον οποίο φωτίζουν τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας, όπως έχει ήδη αναλύσει προκαταρκτικά σε επιστημονικές συναντήσεις στη Λευκάδα και στους Παξούς. Εγώ από την πλευρά μου έχω να προσθέσω λίγα πράγματα.
Θα ήθελα να αρχίσω με ευχαριστίες, για δεύτερη και τρίτη φορά, προς τον φίλτατο Κώστα Αραβανή, τον δήμαρχο σήμερα της Λευκάδας και τους συνεργάτες του, που εξασφάλισαν τις υλικές προϋποθέσεις για τη συλλογή των τεκμηρίων του τόμου και για την έκδοσή του. Οι πηγές προέλευσης των οθωμανικών τεκμηρίων που μεταφράστηκαν και δημοσιεύονται εδώ είναι πολλαπλές: το πρωθυπουργικό αρχείο της Κωνσταντινούπολης, το αρχείο της Βιβλιοθήκης Κύριλλος και Μεθόδιος της Σόφιας, και δυστυχώς σε μικρό βαθμό το Αρχείο Tapu Kadastro της Άγκυρας. Η τελευταία πηγή μας καλεί σε μια συνέχεια της έρευνας που ελπίζω, αν κάποτε οι καιροί γίνουν καλύτεροι, να πραγματοποιηθεί. τέλος, θεωρώ ότι θα πρέπει να δοθεί ιδιάζουσα σημασία στα οθωμανικά τεκμήρια που είχαν αποθησαυριστεί στο αρχειοφυλάκιο της Λευκάδας, το Archivio, ή αλκίδιο όπως το έλεγαν οι παλαιότεροι, και σήμερα γ.α.κ.-αρχεία νομού Λευκάδας –που επιτέλους το 2010 ταξινομήθηκαν και έγινε η καταλογογράφησή τους– και μεταφράστηκαν επίσης στην παρούσα έκδοση.
Το σύνολο των οθωμανικών τεκμηρίων δίνει μια διαβαθμισμένη εικόνα, η χρονικότητα της οποίας αρχίζει από τον φθίνοντα 15ο αιώνα και φτάνει ως τον αρχόμενο 18ο. μας δίνουν το οικιστικό πλέγμα του νησιού, το οποίο φυσικά δεν είναι δημιούργημα των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας· μας παραπέμπει στην προηγούμενη, την ανδηγαυική, χωρίς όμως αυτή η περίοδος να προϊδεάζει τη βυζαντινή, για την οποία τα γραπτά τεκμήρια είναι ελάχιστα και τα μνημεία σπανιότατα. με δυο λόγια, η οθωμανική κυριαρχία επικάθησε σε μια προηγούμενη. Όπως λέγαμε, οι απαρχές χάνονται μέσα σε ένα χρόνο που δεν μας άφησε επάρκεια τεκμηρίων, γραπτών ή υλικών. δεν είναι μονάχα το οικιστικό πλέγμα, αλλά και οι σχέσεις των ανθρώπων με τις πηγές της παραγωγής. ένδεικτικό παράδειγμα, οι αλικάριοι, αμοιβόμενοι angariarii, που διαιωνίζουν μια σχέση από τους τόκκους ως τα μέσα του 20ού αιώνα.
Μέσα από τα οθωμανικά τεκμήρια αναδεικνύεται και ένα ακόμα φαινόμενο, που, ας μου επιτραπεί η επανάληψη, μας παραπέμπει και αυτό σε παλαιότερους χρόνους. Είναι η διχοτομία ανάμεσα στην αγία μαύρα και στο νησί της Λευκάδας. Ο Eβλιά Τσελεμπή, το κείμενο του οποίου δημοσιεύεται εδώ σε φροντισμένη μετάφραση του Σαρίνου Σαρηγιάννη, λέει ότι τα χώματα της Αγίας Μαύρας αρχίζουν από τον Αχελώο και ύστερα. Η εποχή των Τόκκων δείχνει τη γεωγραφικότητα της Αγίας Μαύρας. το ομώνυμο χρονικό είναι αψευδής μάρτυρας. ας φανταστούμε αυτή την Αγία Μαύρα, που πλέον δεν ανταποκρίνεται στα όρια που μας δίνει ο Εβλιά Τσελεμπή, αλλά σε μια πιο συρρικνωμένη Αγία Μαύρα: το κάστρο, το λιμάνι του, τα δέματα. Επιπλέον, ένα τεκμήριο, το οποίο δεν είναι οθωμανικό, ένα πατριαρχικό σιγίλλιο του έτους 1661, αναφερόμενο στη Γύρα, η οποία σημειώνεται σε χάρτες που εικονογραφούν το νησολόγιο του Buondelmonti, λέγει το εξής: Από την Υπεραγία Θεοτόκο της Γύρας ήταν εξαρτώμενες οι εκκλησίες Άγιος Νικόλαος στο νησί, μια εκκλησία στα δέματα, ο σπηλαιώδης ευκτήριος οίκος του Αγίου Αντωνίου στην Ακαρνανική ακτή απέναντι στο κάστρο, στην Άλλη μεριά, καθώς και ο Άγιος Ιωάννης στο Φρύνι. Τον τελευταίο ναό τον λένε Αντζούση. Το Αντζούσης, δηλαδή άντζα (=κνήμη), είναι το ακρωτήριο του Αγίου Ιωάννου στο Φρύνι, όπως αποκαλείται στο σιγίλλιο. Λοιπόν το θαλάσσιο σύνορο ξεκίναγε από το κάστρο και έφτανε ως το εκκλησάκι του Aγίου Ιωάννη, τον Αντζούση, που βεβαίως δεν έχει καμία σχέση με τους Anjou, όπως μυθολόγησε ο Σπ. Βλαντής. Αυτό είναι το σύνορο. Σε ένα χάρτη του Camocio (1574) αντί για την αμμόγλωσσα που ξεκινάει από τα δέματα και φτάνει μέχρι τον Αντζούση έχουμε βράχους. Ίσως να δείχνουν ότι η τεράστια αυτή αμμόγλωσσα δεν είχε ακόμα διαμορφωθεί. τέλος πάντων, έχουμε ένα σύνορο, που, αν δεν κάνω πολύ μεγάλο λάθος, ήταν το σύνορο της Αγίας Μαύρας.
Θα ήθελα επίσης να επισημάνω τη σημασία του ονοματολογίου της Λευκάδας, το οποίο προκύπτει από τα οθωμανικά τεκμήρια. αναφέρομαι στα ανθρωπωνύμια και όχι στις τοπωνυμίες. τα περισσότερα από τα ονόματα αυτά διατηρούνται μέχρι σήμερα στη Λευκάδα. αλλά παρατηρεί κανείς ότι κάποια ονόματα, μαρτυρημένα τον 17ο αιώνα, δεν υπάρχουν στα οθωμανικά τεκμήρια. δεν είναι στιγμή να δοθεί απάντηση σε αυτή την απουσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το όνομα Ζαμπέλης. και βεβαίως δεν μπορεί να επικαλεστεί κανείς ότι οι Ζαμπέληδες, ως οικογένεια ιερέων, δεν καταγράφονταν στα οθωμανικά κατάστιχα, αφού τα τελευταία κατέγραφαν και τους ιερείς κατά τον 17ο αιώνα. αν αληθεύει η οικογενειακή παράδοση των Ζαμπελίων ότι προέρχονται από ιταλικό κλάδο, τμήμα του οποίου εγκαταστάθηκε στη Βενετία, με απογόνους των οποίων οι Ζαμπέλιοι διατηρούσαν τη μνήμη της κοινής καταγωγής, τότε είναι τελείως λογικό ότι οι Ζαμπέλιοι της Λευκάδας, που δεν ήταν βέβαια στο σύνολό τους ιερείς, θα έπρεπε να είχαν εγκατασταθεί στο νησί πριν την οθωμανική κυριαρχία. μένοντας στην ονοματολογία, και κάνοντας σύγκριση με τη μεταγενέστερη, η οποία μας έρχεται από τις βενετικές πηγές, μπορούμε να οριοθετήσουμε τις πληθυσμικές εισροές, κυρίως από Κεφαλλονιά ή Ιθάκη ή από Κεφαλλονιά μέσω Ιθάκης. και τούτο συμβαίνει κυρίως στη νότια Λευκάδα.
Για τα πληθυσμικά μεγέθη δεν χρειάζεται να κάνω επιπλέον λόγο από αυτόν του συντελεστή της έκδοσης και από τα λίγα πράγματα που και ο υπογραφόμενος έχει υπαινιχθεί παλαιότερα. Είναι φυσικό ότι τα πληθυσμικά μεγέθη αυξάνονται ή αυξομειώνονται μέσα σε μια σχετικά μεγάλη χρονική περίοδο. το ζήτημα είναι αν η αυξομείωση αλλοιώνει και σε ποιο βαθμό το ιστόγραμμα. Σε μελέτη που συνέταξε παλαιότερα ο Ηλίας Κολοβός με τη συμβολή του υπογραφόμενου το ζήτημα έχει τεθεί. Εδώ χρειάζονται όμως και κάποιες επιπρόσθετες παρατηρήσεις. η τύχη το ’φερε να γίνει πολύς λόγος για τους Σφακιώτες και να έχουμε και κωμικές αντιδράσεις όσων υπεραμύνονται της κρητικής προέλευσής τους. η σημερινή ονοματολογία της συστάδας των οικισμών που αποτελούν τους Σφακιώτες μας παραπέμπει, με ενδεικτικό παράδειγμα το όνομα Λάζαρης, σε έναν προγενέστερο εποικισμό: Eκείνον που εξάγεται από το Χρονικό των Τόκκων. και πάλι αναδεικνύεται η οπισθοβατική ιστορία που μπορεί να γραφεί από τα οθωμανικά τεκμήρια, που ανήκουν σε μια μεταγενέστερη συγχρονία. Ως πού μπορούμε να φτάσουμε γυρίζοντας τον τροχό του χρόνου προς τα πίσω; Υπάρχουν απουσίες; Η μεσαιωνική, βυζαντινή πρωτεύουσα της Λευκάδας (στο χώρο της αρχαίας Νηρίκου;), διασώζεται; Προφανώς όχι. Όταν όμως γίνεται η στάση των Σφακισάνων εναντίον του Γρατιανού Τζώρτζη (1357) και γίνεται λόγος για το περιτείχισμα της έπισκοπίας, πράγματα για τα οποία μας μιλάει ο Hopf, και που θα μπορούσαν να έχουν συνδεθεί με τη μαρτυρία του Λιουτπράνδου (968), όλα αυτά θα μπορούσαν να συντεθούν σε ερώτημα στο οποίο δεν δόθηκε ποτέ απάντηση· και πάλι μας αναγάγουν στις σιωπές που περιμένουν απόκριση. Από
ποιο οικιστικό συγκρότημα πέρασε ο Λιουτπράνδος; η έπισκοπία γιατί δεν συνοδεύεται από έναν προσδιορισμό του τύπου η «Επισκοπία των Σφακιωτών»;
Ανάμεσα στις χάρες και στις χαρές τις οποίες μας δίνει η δημοσίευση αχρησιμοποίητων τεκμηρίων που μας πηγαίνουν πίσω και μπρος είναι ακριβώς η δημιουργία ερωτημάτων. Η συλλογή των οθωμανικών τεκμηρίων μας προσφέρει αυτή τη χαρά. Αρκέστηκα στην υπόμνηση ορισμένων εύστοχων ή άστοχων παρατηρήσεων προς την κατεύθυνση αυτή. Εύχομαι οι δημιουργικοί χρήστες του βιβλίου να υπερβούν την καταγεγραμμένη χρονικότητα των μαρτυριών και να αναχθούν στο ερώτημα που ανάμεσα σε άλλα είχε θέσει ο Lucien Febvre: Η ιστορία είναι όπως μας τη διηγήθηκαν;
IΙ. ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΥΠΟΜΝΗΣΗ
Ας μου επιτραπεί να σημειώσω με ικανοποίηση ότι η ταξινόμηση και η κεφαλαιώδης
καταγραφή του αρχείου της Λευκάδας για την περίοδο 1684-1864 έγινε το 2010 με χορηγία της νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Λευκάδας –ο τότε νομάρχης Λευκάδας Κώστας Αραβανής και οι συνεργάτες του είχαν και σ’ αυτή την περίπτωση την αποτελεσματική πρωτοβουλία– προς το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Το Ινστιτούτο, με την ευθύνη και την κατά περιόδους άμισθη παρουσία στη Λευκάδα της Ευτυχίας Δ. Λιάτα, Διευθύντριας Ερευνών Ι.Ν.Ε.Ε.Ι.Ε, σχεδίασε το έργο, οργάνωσε και καθοδήγησε ομάδα ταξινόμησης αποτελούμενη από τους ιστορικούς Χριστίνα Παπακώστα, Γιώργο Βιολιδάκη και Σωτήρη Κουτμάνη, που εργάστηκε στη Λευκάδα επί ένα χρόνο και έφερε σε πέρας το δύσκολο έργο, καθιστώντας προσιτό στην έρευνα όλο το αρχειακό υλικό, το οποίο σε μεγάλο μέρος του δεν έχει χρησιμοποιηθεί από τους ερευνητές αφού ήταν αταξινόμητο. Η κεφαλαιώδης καταγραφή του αρχείου ελπίζω να βρει σύντομα τη δεξίωση που της αξίζει, π.χ. με μια έκδοση και για την ώρα ας γίνει προσιτή μέσω του διαδικτύου στην επιστημονική κοινότητα και το φιλεύρευνο κοινό.
Ας υπομνησθεί επίσης ότι η συγκέντρωση των οθωμανικών τεκμηρίων του Ιστορικού Αρχείου Λευκάδος και η καταλογογράφησή τους με τα συνοδευτικά τεκμήρια είναι έργο του αρχειοφύλακα (1927-1962) Γεώργιου Γρηγορίου παρίση (1907-1964).
Σπύρος Ι. Ασδραχάς
