Το κείμενο της επιστολήςΤο κείμενο αυτής της αναφοράς βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο της Λευκάδας, στον φάκελο που περιέχει διάφορα έγγραφα σχετικά με το Νοσοκομείο.
Είναι το ακόλουθο:
Μεγανησίου Βαθύ
Τη 11 Δεκεμβρίου 1848
Εκλαμπρότατε και Αξιοσέβαστε Κύριε Ύπαρχε
Χθες περί της 7 μ.μ. με έφθασεν η Σεβασμία σας [……] δια της οποίας με συνοδεύεται 100 ψωμία, 50 λίτρας ρίζη και 100 λίτρας μπίζελα, τα οποία έλαβον παρά του πλοιάρχου Κωνσταντίνου Θιακοδημήτρη. Όσον δε αποβλέπη το κρέας θέλει οδηγηθώ ως με συμβουλεύεται.
Σας βεβαιώ Εκλαμπρότατε ότι η κυβερνητική και φιλάνθρωπος αυτή πράξης εσχημάτισε εποχήν εις ταύτην την νήσον, ως θέλητε μάθη μετά ταύτα. Όσον το κατ’ εμέ θέλη πασχίσω όσον δυνατόν να φυλαχθή η δικαιοσύνη και η επιοίκεια.
Δεν έλαβον την ελευθερίαν να σας γράψω προτύτερον διότι με έλλειπε διόλου ο [……..] καιρός, μάρτυρες τούτου ο Κύριος Ν. Κονιδάρης και ο Κύριοι αδελφοί Μεταξά οίτινες δεν έλληψον να με συνοδεύουν εις όλας μου σχεδόν τας εργασίας.
Εκλαμπρότατε την πέμπτην της πέμπτης πνέοντος μ.μ. εφθάσαμεν ευτυχώς και ευθύς διευθύνθην δια το κάτω μέρος, πλην εκείνο το εσπέρας δεν εδυνήθην να επισκεφθώ ειμή μόνον έξη οικογένειαις. Έπειτα επίστρεψα εις Βαθύ. Την επιούσαν, περί τας 8 π.μ., διευθύνθην εκ νέου δια το ίδιον χωρίον, όπου διέμεινα έως ου τας επισκέφθην όλας (ήταν 8 μ.μ.). εύρον δεν 52 πενήντα δύο ασθενείς:
| Ιταλικά: | 22 | πάσχοντες από γαστρικό υφέσιμο πυρετό (remit) |
| 4 | δυσεντερία | |
| 2 | με διάρροια | |
| 1 | ερυσίπελας | |
| 1 | γαστρικός υφέσιμος πυρετός εκ παρασίτων | |
| 10 | διαλείπων καθημερινός πυρετός (interm) | |
| 1 | ανώμαλος διαλείπων πυρετός | |
| 1 | οίδημα ανά σάρκα (anasarcatico) | |
| 3 | τριταίος | |
| 1 | τεταρταίος | |
| 1 | γαστρικός κωλικός συνοδός κακοήθους νευρικού (πυρετού) | |
| 2 | υφέσιμοι γατρο-ρευματικοί | |
| 1 | δυσπεψία | |
| 2 | convalescenti (αναρρωνύοντες) |
Εκ των οποίων 35 ιάθησαν, 13 ευρίσκονται σχεδόν εις ανάρρωσιν και 4 ακολουθούν, και οι 17 τούτοι ήθελον είναι θεραπευμένοι εάν έπαιρνον τα φάρμακα εν καιρώ και εάν δεν εθρέφοντο από λάχανα και χοιλόν από αλεύρι της αραβίας.
Εις τας μετά ταύτα επισκέψεις μου, δηλ. των 8 και 10, με παρουσιάσθησαν: 2 τεταρταίους 1 ρευματικός 3 διαλείποντες καθημερινοί 5 υφέσιμοι γαστρικοί 1 βρογχίτις 1 τριταίος 1 δυσεντερία 1 γαστρικός κωλικός
Εκ των οποίων οι μεν οκτώ ιάθησαν οι δε επτά ιατρεύονται ολονένα. Όλοι τούτοι οι 24 νέοι και παλαιοί ασθενείς οίτινες μ’ έμειναν εις κάτω μέρος και βαθύ είμαι εύελπις ότι μέχρι της 14ης ή της 16ης το πολύ θεραπεύονται όλοι.
Σας ειδοποιώ ότι ο προεστός του χωρίου τούτου δεν με έδωσεν ακόμη τον ζητηθέντα κατάλογον των πτωχών και ότι εγώ εξ επαγγέλματος ούτε έπαυσα, ούτε θέλη παύσω να βοηθήσω όλους άνευ εξαιρέσεως, ελπίζω όμως να τον φέρω με την επιστροφήν μου.
Εις τας 4 μεσούντος μετέβην επί ποδών εις σπαρτοχώρι μολονότι βροχώδης και ψυχρός τούτας τα ημέρας, και επειδή ο προεστός έλλιπε εκ του χωρίου επισκέφθην μόνος τας οικογενείας όλας. Όθεν εύρον:
2 πυρετός τεταρταίος 9 υφέσιμος γαστρικός πυρετός 4 διαλείποντες καθημερινοί πυρετοί 3 τριταίος 1 δυσεντερία 1 βρογχίτις 1 γαστρικός κωλικός 1 διάρροια 1 οξεία βρογχίτις
Εκ των οποίων οι μεν 17 ιάθησαν, οι δε εξ ευρίσκονται σχεδόν εις ανάρρωσιν.
Εις την μετά ταύτα επίσκεψίν μου, της 9ης δηλ., μοι επαρουσιάσθησαν:
2 τεταρταίος 2 γαστρικός υφέσιμος 1 ερυσίπελας 1 ρευματισμοί 1 καθημερινός διαλείπων
Περί των οποίων δεν δύναμαι με το παρόν μου να αναφέρω τίποτε. Αύριον θέλη τους επισκεφθώ εκ νέου και θέλη σας πληροφορήσω και δια τούτους.
Εκλαμπρότατε, εκ τη ολότητος των 97 τριανταδύο μόνον ευρίσκονται ασθενείς ολονένα. Ελπίζω όμως να ιαθούν όλοι ένδον της παρούσης εβδομάδος.
Αυτή είναι η σημερινή κατάστασις της επιδημίας, ως εχαρακτηρίσθη. Όσον το κατ’ εμέ επηδή υπέφερα το πολύ ευχαριστούμαι να υποφέρω και το ολίγον της εξορίας μου. Η Σεβασμιώτις σας όμως ας ενεργήση όπως κρίνη ωφελιμώτερον.
Περιμένω τας Σεβαστάς Διαταγάς σας
Σας διαμαρτύρομαι
Της Εκλαμπρότητός σας
Ταπεινότατος και ευπειθής δούλος σας
Απόστολος Λάζαρης
Κύριε Ύπαρχε Ι. Μ. Σικελιανέ
Κτλ. κτλ. κτλ.
Αγία Μαύρα
Τα πραγματολογικά στοιχεία είναι λοιπόν σαφή:
Αρχές Δεκέμβρη 1848, μια γαστρεντερική διαταραχή προσβάλλει, με μορφή επιδημίας, τους κατοίκους του Μεγανησίου. Στα πλαίσια μιας «κυβερνητικής και φιλανθρωπικής» πρωτοβουλίας για την αντιμετώπιση του κακού, αρμόδιος κρατικός λειτουργός αποστέλλεται σ’ αυτή τη νησίδα, κουβαλώντας φάρμακα και τρόφιμα, και με την τριπλή εντολή της θεραπευτικής παρέμβασης, της επιδημιολογικής αποτύπωσης της κατάστασης και της καταγραφής των «πτωχών» του νησιού.
Σ’ αυτά τα πραγματολογικά στοιχεία και στο ίδιο το κείμενο της μαρτυρίας θα μπορούσαμε να κάνουμε μια σειρά σχόλια:
Το επιδημιολογικό ζήτημαΗ γαστρεντερική διαταραχή, που αντιπροσωπεύει την επιδημία, αφορά, κατά τη διάρκεια της παρουσίας του Απ. Λάζαρη, 50 άτομα. Άλλα 47 άτομα παρουσιάζουν αναγνωρίσιμα από το τότε ιατρικό βλέμμα σύνδρομα άξια μνείας και προσοχής. Απ’ αυτά, τα 35 αντιστοιχούν σε περιοδικής μορφής πυρετούς ελώδους αιτιολογίας. Τα μισά από τα υπόλοιπα είναι οξέα σύνδρομα (λοιμώδη, κυρίως αναπνευστικά).
Πρώτο σχόλιο: Κατά τη στιγμή της επίσκεψης Λάζαρη, 1 στους 7 (τουλάχιστον) κατοίκους του νησιού βρίσκεται επισήμως ασθενής, κατά κανόνα από οξέα λοιμώδη νοσήματα. Αλλά και εκτός της επιδημικής στιγμής, 1 στους 15 (τουλάχιστον) κατοίκους του νησιού είναι, σ’ αυτή την αρχή του χειμώνα, επισήμως ασθενής.
Οι αριθμοί αυτοί είναι, σε απόλυτες τιμές, υπολογίσιμοι. Και μπορούμε να υποθέσουμε ότι αντιπροσωπεύουν μόνο την ορατή κορυφή του παγόβουνου (μια και τα χρόνια νοσήματα σχεδόν απουσιάζουν από τον κατάλογο). Απ’ αυτή την άποψη, οι αριθμοί δείχνουν πόσο κόπο οφείλει να καταβάλλει το κοινωνικό σώμα προκειμένου να εξασφαλίζει την βιολογική του αναπαραγωγή.
Από μια άλλη όμως πλευρά, η έκταση της επιδημίας φαίνεται σχετικά περιορισμένη. Το ίδιο και η έντασή της (γρήγορη ύφεση, χωρίς θνησιμότητα) — που ήταν όμως αρκετή για να κινητοποιήσει την πολιτική αρχή. Αυτό φαίνεται να δηλώνει δύο πράγματα:
Πρώτο, την μακρόχρονη διαδικασία, τη μάχη προσαρμογής του πληθυσμού στις συνθήκες ζωής του και στην αρκετά πετυχημένη οικολογική ισορροπία που έχει ήδη κατακτήσει, παρά τις αντίξοες περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες (ιδίως στον τομέα της διατροφής, της δημόσιας υγιεινής και της περίθαλψης).
Δεύτερο, τη βαρύνουσα θέση των κοινωνικών παραγόντων τόσο στην έκλυση όσο και στην πορεία της επιδημίας: Ο θεραπευτής φέρνει μαζί του όχι μόνο φάρμακα, αλλά και τρόφιμα. Και η επιδημία θα έπαυε πιο γρήγορα, αν οι ασθενείς «έπαιρναν τα φάρμακα εν καιρώ και εάν δεν εθρέφοντο από λάχανα και χοιλόν από αλεύρι της αραβίας».
Αυτοί οι αριθμοί κι αυτά τα λόγια δείχνουν, εκτός των άλλων, και τα εξής: Σε πόσα επίπεδα και σε τί μεγέθη οργανώνεται και λειτουργεί η ιστορική διαδικασία, σε πόσο εύθραυστες, αν και με βαρύτατο φόρο ζωής κατακτημένες ισορροπίες βασίζεται η κοινωνική αναπαραγωγή στις οικονομίες ζωάρκειας — αλλά και πόσο στοιχειώδη και απλά, στο θεωρητικό επίπεδο, είναι αυτά που χρειάζονται για να πραγματοποιηθεί μια σημαντική μεταβολή προς το καλύτερο στην κατάσταση του βιολογικού ιστού της κοινωνίας.
Το πολιτικό ζήτημαΜια επιδημία, όχι ίσως από τις χειρότερες, σε ό,τι αφορά τη φύση, την έκταση και την ένταση του κακού, προκαλεί την κινητοποίηση της πολιτικής αρχής και του θεσμικού μηχανισμού της πολιτείας.
Αυτό το πράγμα απαιτεί κάποια ιδιαίτερη προσοχή. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτή η «κυβερνητική και φιλάνθρωπος» χειρονομία της εξουσίας οφείλεται σε λόγους συγκυριακούς, αλλά και βαθύτερης πολιτικής αντίληψης.
Οι συγκυριακοί λόγοι θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνοψίζονται σε μια χρονολογία: 1848 (ήδη την σχολιάσαμε, σε τοπικό και ευρωπαϊκό επίπεδο) και οδηγούν στην «φιλάνθρωπο» διάσταση της χειρονομίας: σ’ αυτήν δηλαδή που αποβλέπει στην αποφυγή κοινωνικών εντάσεων σε μια στιγμή πολιτικά λεπτή και σημαντική.
Οι βαθύτεροι όμως πολιτικοί λόγοι, που συνοψίζονται στην απροσδόκητη κάπως αξιολόγηση «κυβερνητική», είναι μάλλον πιο καθοριστικοί.
Έχουμε ήδη δείξει αλλού ποια ήταν η βαθύτερη κοινωνική φιλοσοφία, που θέσπισε την κοινωνική πρόνοια και περίθαλψη στα Επτάνησα επί Αγγλικής Προστασίας.
Αυτή η φιλοσοφία είναι η αυτούσια σχεδόν μεταφορά στα καθ’ ημάς της αντίληψης του αστικού οικονομικού ορθολογισμού που ανθεί στο έδαφος του ευρωπαϊκού 18ου αιώνα.
Πυρήνας αυτής της φιλοσοφίας είναι το ακόλουθο σκεπτικό: Η φτώχεια του εργαζόμενου πληθυσμού στερεί, λόγω των ασθενειών, την κοινωνία από την εργασία τους και είναι πηγή δεινών και οικονομικών απωλειών και για τα άτομα και για τις κοινωνικές ομάδες. Η κυβέρνηση, υπεύθυνη για την καλή κατάσταση όλων των τάξεων, από ανθρωπισμό και σύμφωνα με τις ανάγκες και τα καθήκοντα του κράτους, φροντίζει για την αποφυγή αυτών των δεινών και απωλειών, εξασφαλίζοντας την καλή κατάσταση του πληθυσμού, η εργασία του οποίου είναι η πηγή του κοινωνικού πλούτου.
Ωστόσο, το ιδιαίτερο στοιχείο που αναδεικνύεται μέσα από την πρακτική και το λόγο της επιδημιολογικής αυτής παρέμβασης δεν είναι τόσο η μορφολογία, η λογική και η ευρωπαϊκή προέλευση αυτής της φιλοσοφίας. Αλλά η επιτόπια λειτουργικότητα, και, συνεπώς, η πολιτική, θεσμική και πρακτική μεταγραφή αυτής της θεώρησης.
Αυτή η επιτόπια λειτουργικότητα δεν μπορεί να είναι καρπός αφηρημένων ιδεολογικών σχημάτων. Οφείλει να προσφύεται στην τοπική πραγματικότητα και, ιδιαίτερα, στην οικονομική δυναμική της και στην ακολουθούμενη οικονομική πολιτική.
Το κλειδί της φιλοσοφίας αυτής είναι η εργασία του πληθυσμού ως πηγή του κοινωνικού πλούτου. Και η κύρια πλευρά της οικονομικής πολιτικής στην αγγλοκρατούμενη Λευκάδα είναι η θεαματική επέκταση της καλλιέργειας των αμπελιών και της ελιάς. Αυτή η επέκταση ενισχύεται από την κρατική πολιτική και απαιτεί τη μέγιστη δυνατή κινητοποίηση του πληθυσμού, τη μέγιστη δυνατή διαθεσιμότητα εργατικών χεριών.
Έτσι λοιπόν, η Ιστορική δυναμική, ιδιαίτερα στο πεδίο της οικονομίας, είναι αυτή που γονιμοποιεί τον ιδεολογικό λόγο και οδηγεί στην πραγμάτωση τέτοιων ενεργειών, όπως η προαναφερθείσα επιδημιολογική παρέμβαση.
Υποκείμενο, θεσμός, πολιτικήΕνδεικτική αυτής της λογικής είναι και η οργάνωση του λόγου της επιστολής-αναφοράς.
Σ’ αυτήν, χαρακτηριστικά, ο συντάκτης της όχι μόνο αξιολογεί σαν «κυβερνητική» την απόφαση, αλλά κάνει και κάτι περισσότερο. Με όσα λέγει και, κυρίως, με όσα δεν λέγει, δείχνει ποια είναι η θέση η δική του, η θέση του θεσμού και της πολιτικής και η θέση του πάσχοντος υποκειμένου στα πλαίσια της «κυβερνητικής» αυτής λογικής. Πιο συγκεκριμένα:
Ο συντάκτης της επιστολής δεν λησμονά καθόλου την προσωπική του θέση, τα αιτήματα, τις προσδοκίες του και τα συμφέροντά του. Σε ό,τι δηλ. αφορά τον ίδιο, τείνει να αρθρώσει, πέρα από τον επίσημο, και έναν λόγο προσωπικό.
Σε εύγλωττη αντιδιαστολή μ’ αυτό, ο ασθενής δεν εμφανίζεται ούτε στιγμή, στα πλαίσια αυτού του λόγου, ως υποκείμενο ενός βιώματος, ως υποκείμενο ενός λόγου, κάποιων αναγκών και κάποιων αιτημάτων. Η θέση του είναι θέση αντικειμένου μια παρέμβασης, κυβερνητικής και θεραπευτικής, χωρίς κάποια χροιά υποκειμενικότητας. Ο ίδιος ο θεράπων δεν κινητοποιείται στην θεραπευτική του χειρονομία από την παρουσία και το αίτημα ενός πάσχοντος υποκειμένου. Κίνητρό του είναι η ευπειθής εκτέλεση της πολιτικής και θεσμικής εντολής της οποίας είναι αποδέκτης και φορέας. Και σκοπός του δεν είναι η συνάντηση? ενός ανθρώπου που πάσχει και υποφέρει, αλλά η αποκατάσταση μιας δυσλειτουργίας χωρίς υποκειμενική διάσταση: της εργασιακής ικανότητας.
Έχουμε εδώ μια καλή εικονογράφηση της αντιφατικότητας ενός λόγου και μιας πρακτικής, που είναι επαναστατικά για τον καιρό τους, που έχουν θετικές επιπτώσεις — αλλά και που παραμένουν δέσμια των περιορισμών μιας στάσης, η οποία θεωρεί το κοινωνικό σώμα, και ειδικότερα το πάσχον ανθρώπινο σώμα, ως αντικείμενο «κυβερνητικών χειρισμών» και όχι ως τόπο υποκειμενικότητας.
Στη μακρά ιστορική διάρκεια, οι πανουργίες του λόγου οδηγούν τη λογική, που τόσα ίσως νέα και θετικά προσέφερε σε κάποια ιστορική στιγμή, σε αντιφάσεις σαν αυτές που και μεις, σήμερα, βιώνουμε ως κοινωνία και ως υποκείμενα.
Διεθνές Συμπόσιο Ιστορίας, Το Ιόνιο Κράτος (1815-1864), Κέρκυρα, 21-24 Μαΐου 1988
ΠΗΓΗ:Νίκος Σιδέρης | ψυχαναλυτής, ψυχίατρος, συγγραφέας
